Onze kijk op de daken

Rotterdam is in Nederland en Europa uniek in haar architectuurcultuur en in de bouwwerken die dat heeft opgeleverd. Dat komt omdat de wederopbouw van Rotterdam een maakbaar, 20ste-eeuws project heeft gemaakt. Het verhaal van de stad moest opnieuw worden geschreven en de pennen werden gretig opgepakt. Maar in de 21ste eeuw wordt dit verhaal pas echt spannend.

Weg zijn de lege vlaktes en het spreekwoordelijke kanon dat je na 18:00 uur kon afschieten op de Coolsingel. Ze zijn ingeruild voor een indrukwekkende skyline en een bruisend stadscentrum vol nieuwe gebouwen van bekende architecten. En voor de schrijnende effecten van gentrificatie als beleid en een groeiende kloof tussen hoge en lage inkomens. 

Rotterdam was altijd al een internationale, superdiverse havenstad met veel armoede. Economisch belangrijk en toch achtergesteld. Deze calimero-status gaf problemen maar creëerde ook lokale trots, waar een bepaalde gezamenlijkheid uit voortkwam. Recent raakt die eenheid verder uit beeld, naarmate de stad zich schever ontwikkelt, de ongelijkheid verder groeit en crises de kwaliteit van leven verminderen. Is ons lot jaren geleden al bepaald? Of kan Rotterdam met haar unieke eigenschappen en met innovatie en verbinding een nieuwe, meer duurzame en inclusieve bladzijde omslaan? 

Rotterdam is onze thuisstad en de bril waardoor wij naar de wereld kijken. We kennen de culturele betekenis van ieder gebouw waar we op staan. De stad en haar wederopbouw is ook de inspiratie voor onze kijk op het daklandschap.

De wederopbouwarchitectuur en de bijbehorende ‘Rotterdamse laag’ zorgden voor circa 1 km2 plat dak in het centrum, grotendeels op dezelfde hoogte. In totaal heeft de stad zelfs 18,5 km2 (18,5 keer de Kralingse Plas) aan plat dakoppervlak ter beschikking.

Rotterdam heeft duidelijk nieuwe (adem)ruimte nodig om samen oplossingen te vinden voor uitdagingen waar we voor staan. Want de manier waarop we de stad tot nu hebben gemaakt is niet duurzaam en de eens zo ruime jas begint te knellen. Daken kunnen die ruimte gaan bieden.  

En dat in combinatie met een alsmaar drukker maaiveld en noodzaak tot verdichting, verduurzaming en hoogwaardige (semi)publieke ruimte. Als je op zoek bent naar een wereldwijde dakenrevolutie, dan is Rotterdam een geweldig startpunt. 

Verblijven op een dak heeft een bijzonder effect op mensen. Vanaf het dak krijg je nieuw perspectief, kun je ineens de horizon zien en je oriënteren. Je kunt vrij ademhalen, hoog boven het geruis van de stad. Tegelijk is het dak een plek waar we doorgaans geen oog voor hebben. Het dak valt ons alleen op wanneer we bescherming nodig hebben tegen de regen en de zon. Zeker in het platte Nederland, waar meestal weinig omhoog wordt gekeken.

Hoewel het dak benutten echt geen nieuw idee is (zie de vijf regels van moderne architectuur van Le Corbusier), is er de laatste jaren meer aandacht voor. Vooral vanuit het veld van architecten en ontwerpers. Maar ook van beleidsmakers die inzetten op verduurzaming en van vastgoedeigenaren die de klimaatdoelen van Parijs zien opdoemen. Zeker in verdichtende steden is het dak benutten geen luxe, maar noodzaak.

Rotterdamse Dakendagen is een van de eerste culturele organisaties die zich, met behulp van een artistiek profiel, richten op het potentieel van daken. Bij de start van het festival stond niet een artistieke discipline of (sub)cultuur centraal, maar een plek en het potentieel hiervan voor cultuur en alle belangen van de stad en haar bewoners. Als culturele instelling kiezen wij een andere weg en laten we andere stemmen horen dan onze collega-dakpioniers uit andere sectoren zoals techniek en overheid.

Daken zijn voor ons geen thema binnen een groter discours, geen business case of een versmalling van het architectonische veld, maar een creatieve werkplaats die onze kijk op de stad helpt vormgeven. Hoe we daken inzetten zegt iets over welke toekomst we willen voor de stad. Samen met culturele makers, ontwerpers en bewoners bouwen we aan een dakfilosofie met bijbehorende visie. 

Het landschap van platte daken is in die visie een voortzetting van en aanvulling op het drukbezette maaiveld. Waar ruimte is om extra invulling te geven aan dat wat de stad en haar bewoners nodig hebben.

De mogelijkheid om er in de stad een inclusieve laag bij te ontwikkelen die qua licht, lucht en ruimte daar de ideale omstandigheden voor heeft.

Niet slopen en weer bijbouwen, niet verdrukken waar geen plek meer voor is, maar de ruimte gebruiken die we beschikbaar hebben. Ruimte die vast zit in ouderwetse systemen, tot we er anders mee leren omgaan.

Wij nemen die ruimte in gebruik en benutten die mogelijkheden voor bewoners. Cultuur loopt daarin voorop en we nemen andere sectoren mee die dat samen met ons willen doen. 

We practice what we preach. Door jaarlijks een festival te organiseren zijn we een permanente waarde in de stad die het daklandschap benut. Onze activiteiten representeren culturele, artistieke en maatschappelijke waarde voor bezoekers en artiesten. Dat gezegd hebbende, een festival is per definitie van korte duur en ligt daarom niet voor de hand als motor van een beweging die de stad permanent wil veranderen.

Toch is het voor ons heel logisch dat wij met de Rotterdamse Dakendagen niet alleen tijdelijk dingen mogelijk maken, maar ook een doorlopende ontwikkeling helpen vormgeven. Rotterdam is niet voor niets een evenementenstad die sinds de wederopbouw de kracht van manifestaties gebruikt om de stedelijke identiteit te beleven, vorm te geven en te versterken. Denk bijvoorbeeld aan C70, Europese Culturele Hoofdstad (2001) en Rotterdam City of Architecture (2007).

De innovatieve kracht van een festival zit juist in de korte duur besloten, en dan vooral in de vrijheid die dit biedt. Tijdelijkheid creëert handelingsperspectief bij stakeholders en ruimte voor experiment die er anders niet zou zijn. En dat geldt dubbel voor daken. Toestemming van eigenaren, vergunningen en benodigde investering: het verschil in barrières en zenuwen tussen tijdelijk en permanent gebruik is daar nog veel groter dan op de grond.

Ook het publiek staat tijdens een festival meer open voor experiment: de energie, dynamiek en het open karakter maken architectuur, kunst en cultuur, duurzaamheid en denken over de inrichting van een fijne stad veel laagdrempeliger voor mensen die dat niet als vanzelfsprekend zien. En zo betrekken wij mensen die doorgaans geen onderdeel zijn van stadsontwikkeling, behalve wanneer hun woongenot op het spel staat.

De meeste bezoekers kunnen onze activiteiten een paar dagen per jaar beleven, of wat langer bij een groots project zoals de Rotterdam Rooftop Walk. Maar de impact van het geheel is groot: plotseling is het grotendeels lege daklandschap van Rotterdam een feestelijke en gastvrije plek voor tienduizenden mensen. De transformatie verloopt schijnbaar moeiteloos, dankzij een steeds professioneler team met opgebouwde kennis en goodwill. 
Veel van die tijdelijkheid is schijn, een goed bewaarde illusie ten behoeve van het reeds genoemde publiek en stakeholders. De organisatie en ons netwerk blijven jaarrond actief. Anders kunnen we niet doen wat we doen.

We werken samen met onze (internationale) partnerorganisaties, met de vastgoed- en bouwsector, met hogescholen, academies en universiteiten en met de makers, denkers en organisatoren uit de culturele sector (die overigens net zo hard als de bouwsector in transitie moet naar een duurzaam waardesysteem).

Maar de heldere deadline van het festival zorgt altijd voor momentum, focus, aandacht en creativiteit. Projecten maken sprongen, iedereen is bij de les en in korte tijd gebeurt vaak meer dan op andere plekken in een heel jaar. We spelen kort op de bal en programmeren actueel.